Marre nga Dorian Demetja, Drejtoria e Kulturës dhe e Arsimit, KMSH
GJENDJA E SHEKULLIT XI
Në shekullin e XI, bota islame filloi të humbë ndikimin dhe përparësinë e saj në skenën globale, duke e gjetur veten në pragun e një krize shpirtërore, në veçanti politike dhe strategjike. Kriza shpirtërore erdhi si pasojë e pranisë gjithnjë në rritje e ndikimeve nga jashtë, posaçërisht e mendimit filozofik grek. Mësimet filozofike të huaja, bënë që të lindin hapësirat për dyshim në besim, të cilat në fund do të luhatnin marrëdhëniet dhe bashkimin e botës islame në tërësi. Kjo gjendje përfshiu të gjitha bashkësitë, popujt, besimet, pra edhe krahinën e Horasanit të Persisë.
Medh’hebet dhe fraksionet e ndryshme islame, të cilat në shekujt e parë u paraqitën si rezultat i lirisë shpirtërore dhe gjerësisë që ofron Islami, në kohën e Gazalit u bënë armiq të ashpër. Sektet e ndryshme fetare nuk shfaqnin vetëm antagonizëm të ndërsjellë dhe mungesë durimi, por edhe udhëhiqnin konflikte të vërteta e të hapura. Në anën tjetër, sistemi politik, në vend që të qetësonte dhe të heshtte këto konflikte fraksionale të rrezikshme, ia nënshtronte ato interesave të tij, duke e ndezur edhe më tepër situatën. Kalifati i madh dhe i fuqishëm islam, në kohën e Gazalit, përçahej gjithnjë e më shumë. Në vend të kalifit të drejtë e të fuqishëm, në shtetin islam filluan të udhëhiqnin dinasti të ndryshme dhe sundimtarë të shumtë. Pra, kalifati islam, siç e theksuam më sipër, ndodhej në pragun e një krize politike dhe strategjike.
Në këtë kohë, botës islame i duhej më shumë se kurrë një ripërtëritës, i cili do të tregonte rrugën dhe vlerat individuale, i cili do të kishte fuqi e guxim t’i kundërvihet filozofive të huaja dhe fraksioneve fetare që kishin futur dyshim e çrregullim në fe, kokëfortësi dhe shkatërrim në politikë. Pikërisht në këtë kohë kritike, siç thekson Ebul Hasan en-Nedevi, si dhuratë e Allahut (xh.sh.), umetit islam iu dhurua ripërtëritësi, Muhammed el-Gazali, i njohur shkurt si Imam Gazali.
KUSH ISHTE IMAM GAZALI
Emri i tij i plotë është Huxhxhet’ul-Islam Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed El-Gazali et-Tusi. Lindi në vitin 1058 (450 hixhri) në qytetin Tus, në krahinën Horasan të Persisë. Rrjedh nga një familje e varfër, por fisnike dhe fetare. Babai i tij ishte besimtar i varfër, i cili jetonte nga ajo që punonte me duart e veta. Merrej me tjerrjen e mëndafshit, të cilin e shiste në njërin prej dyqaneve në Tus. Sipas të dhënave historike, ai ka vdekur mjaft i ri, kështu që dy fëmijët e tij Muhammedi dhe Ahmedi mbetën jetimë. Babai i Gazalit ia besoi kujdesin për fëmijët njërit prej miqve të tij sufinj, duke i lënë edhe një shumë materiale modeste për mbajtjen e fëmijëve. Në të gjitha veprat biografike për Gazalin, tregohet se, me kalimin e kohës, për shkak se ishte shterur trashëgimia e babait të tyre dhe mundësitë materiale të sufiut ishin mjaft të kufizuara e modeste, ai i këshilloi fëmijët të regjistrohen në shkollën vendase dhe ata e dëgjuan. Kështu filloi rruga shkencore e Gazalit.
Mësimet e para Gazali i mori në Tus dhe Xhurxhan, ku mësoi të Drejtën Islame (Fikhun). Në moshën 22-vjeçare shkoi në Nishabur, një qendër e njohur e kulturës islame dhe u regjistrua në medresenë me famë të Ibn el- Xhuvejnit, një nga dijetarët më të shquar të kohës, i njohur si Imamu’l-Haremejn. Ndërkohë, të gjithë mësuesit e Gazalit ishin njerëz me autoritet dhe dijetarë të kohës. Aty Gazali u arsimua kryesisht në fushat fikh, kelam (teologji), dialektikë, filozofi dhe logjikë. Imam Haremejni ishte i njohur që studentëve të tij u lejonte lirinë e plotë të mendimit dhe shprehjes në diskutim dhe polemikë. Gazali tregoi një shkallë të lartë të arsimimit dhe aftësi për filozofi. Imam Haremejni e vlerësonte aftësinë e jashtëzakonshme të tij dhe e caktoi për ndihmës dhe si zëvendësin e vet. Gjatë studimeve prej vitit 1078-1085, Gazali ishte studenti më i dalluar prej të gjithëve dhe zgjuarsia e tij e madhe e kishte bërë të njohur kudo. Ai filloi edhe vetë t’i mësojë kolegët e tij studentë dhe të shkruajë libra.
POZITA E IMAM GAZALIT PARA TËRHEQJES NË VETMI
Pas vdekjes së Imamu’l-Haramejnit në vitin 1085 (478 hixhri), Imam Gazali shkoi në Bagdad, ku u miqësua me dashamirësin dhe ndihmuesin e shkencës, ministrin e shtetit, Nidhamu’l Mulk. I mahnitur me dijen e thellë të Gazalit në shumë fusha, nga një diskutim i organizuar, ai i propozoi Gazalit të pranojë detyrën e drejtorit të Medresesë së njohur “Nidhamije” në Bagdad në vitin 1091. Si profesor në këtë medrese (të nivelit universitar), Gazali arriti sukses të madh. Prej mësimeve, ligjëratave dhe shpjegimeve të tij u formuan shumë nxënës, madje edhe dijetarë të kohës. Gjatë kësaj periudhe prej katër vitesh, përkatësisht në moshën 34-vjeçare, ai konsiderohej ndër njerëzit më të ditur të kohës dhe ushtronte postin më të rëndësishëm intelektual në shtet.
Përgjatë viteve, përveç mësimdhënies, imam Gazali merrej vazhdimisht edhe me hulumtime, në kërkim të mënyrës më të mirë për tek e vërteta. Ai ishte i vetëdijshëm se rrugët për të arritur të vërtetën janë më shumë se një dhe identifikon katër rrugë kryesore. Ai do të shprehet kështu në librin e tij:
“Unë isha i mendimit se kategoritë e atyre që kërkonin të vërtetën ishin të kufizuara në katër grupe:
- Kelamistët, që pretendojnë se janë njerëz të mendimit dhe arsyetimit të pavarur.
- Batinitët, të cilët pretendojnë se janë posedues të vetëm të diturisë dhe nxënës të privilegjuar të diturisë së marrë prej një imami të pagabueshëm.
- Filozofët, që pretendojnë se janë njerëz të logjikës dhe argumentit.
- Sufinjtë, të cilët pretendojnë se janë të afërtit e Prezencës Hyjnore dhe njerëz të mistikës dhe iluminimit.
Si pasojë, nuk humba kohë për ndjekjen e këtyre rrugëve të ndryshme, duke bërë një studim tërësor të pikëpamjeve të tyre. E pozicionova veten fillimisht në shkencën e Kelamit, së dyti në shkencën e Filozofisë, së treti në atë të Batinive dhe së katërti në atë të rrugës së Sufinjve.”
Imam Gazali qëndroi në krye të Medresesë “Nidhamije” afër katër vjet, deri në vitin 1095 (488 h). Si profesor i akademisë arriti sukses të madh dhe popullaritet. Fitoi titullin e nderit “Huxhxhetul Islam – Autoritet i Islamit”. Mendimi i tij kërkohej dhe respektohej jo vetëm në fushën e besimit dhe teologjisë, por edhe në atë të politikës e shumë fusha të tjera. Ai përballej me sfida të mëdha që vinin nga grupime të ndryshme në Bagdad dhe diskutonte me to fuqishëm, duke u bërë kështu një faktor kryesor për bashkimin e tyre në rrugën e drejtë. Debatet dhe përplasjet sektare ishin të shumta, mirëpo kjo nuk e frenoi veprimtarinë e Imam Gazalit në përballje me këto sfida sa teologjike aq dhe shkencore. Mund të themi se ai në atë kohë arriti kulmin e tij, mori mirënjohjen e dijetarëve dhe sundimtarëve, simpatinë dhe besimin e nxënësve, fitoi pasuri të konsiderueshme, nder e lavdi… Dhe kur të gjithë prisnin se do të qëndrojë në këtë pozitë, në atë kohë në metropolin botërore të diturisë, Bagdad, Imam Gazali bën hapin me të cilin habiti dhe tronditi bashkëkohësit e tij, braktis Bagdadin dhe tërhiqet në vetmi.
Me tronditjen shpirtërore që pati në vitin 1095, Gazali u kthye përsëri nga tasavvufi. Pasi lexoi veprat e sufinjve të mëdhenj, ai shpejt e kuptoi se tasavvufi nuk ishte i mjaftueshëm vetëm me mësimin teorik, por duhet të udhëhiqej edhe nga praktika. Me këtë mendim, ai braktisi postin në Bagdad dhe pasi i la familjes një pjesë nga pasuria, pjesën tjetër e shpërndau. Tezat mbi shkaqet e tërheqjes në vetmi të Gazalit janë të ndryshme dhe interesante. Por, le t’i dëgjojmë këto shkaqe nga vetë Gazali. Në librin e tij, “El-Munkidhu min ed-dalal” (Shpëtuesi prej humbjes), ai shprehet:
“Pastaj reflektova mbi nijetin që kisha në çështjen e mësimdhënies publike dhe pashë që nuk i ishte drejtuar tërësisht Allahut, por ishte nxitur e motivuar nga kërkimi për famë dhe përhapjen e prestigjit. Kështu që u ndjeva i sigurt se isha në buzë të greminës e në prag të rënies në zjarr, përveçse në rast se do të vendosja të riparoja rrugët e mia.
Në mëngjes do të kisha dëshirën e sinqertë për kërkimin e gjërave të Botës Tjetër, ndërsa në mbrëmje ushtarët e pasionit do ta sulmonin atë dëshirë dhe do e bënin të vakët e pasive. Dëshirat mondane filluan të më drejtonin me zinxhirët e tyre dhe të mbanin ashtu, ndërkohë që lajmëtari i fesë bërtiste fort: Nisu! Çohu dhe nisu! Vetëm pak të ka mbetur prej jetës dhe një rrugë e gjatë shtrihet para teje. Teoria dhe praktika në të cilën je zhytur është hipokrizi dhe falsitet! Nëse nuk përgatitesh tani për jetën tjetër, kur do ta bësh atëherë?! Dhe nëse nuk u largohesh tani këtyre varësive, atëherë kur do t’i shkëputesh?!
Në mendime të tilla thirrja do ta përforconte vetveten dhe do të merrte një vendim të parevokueshëm për t’u larguar e arratisur. Por shejtani do i kthehej sulmit duke thënë: Kjo është gjendje kalimtare, kujdes të mos kapitullosh, sepse kjo gjendje do të largohet shpejt e s’do të jetë më e lehtë për t’u rikthyer sërish te kjo!
Kështu që unë lëkundesha vazhdimisht mes dëshirave të dynjasë dhe apelit të Botës Tjetër për gati gjashtë muaj, duke filluar prej muajit Rexheb të viti 488 h (Korrik 1095). Atëherë Allahu (xh.sh.) vendosi një dry në gjuhën time, kështu që isha i penguar për mësimdhënien publike. Isha tërësisht i paaftë për të thënë diçka. U mundova nga detyrimi për ata që dëshironin të më dëgjonin, e ishin shumë, që t’u them diçka, por s’munda të flas asnjë fjalë. Si rezultat, kjo pengesë në gjuhë shkaktoi mërzi në zemrën time, humba dëshirën për ushqim dhe pije. Kjo çoi në një dobësim të tillë të fuqive të mia, saqë mjekët e humbën shpresën për shërimin tim dhe thanë: Kjo është diçka që është ngulitur në zemrën e tij. Nuk ka mundësi kurimi për këtë, veçse nëse zemra e tij do të qetësohet prej ankthit që e ka kapluar.
Atëherë, iu drejtova Allahut të Madhërishëm, ashtu siç i drejtohet nevojtari që nuk ka rrugëdalje prej vështirësisë ku është. Ai (Allahu) e bëri të lehtë kthesën e zemrës sime prej famës, mirësive, familjes, fëmijëve dhe bashkëpunëtorëve. Lajmërova se kisha vendosur për të udhëtuar për në Mekë, ndërkohë që kisha planifikuar në fshehtësi një udhëtim për në Siri. Këtë e bëra si masë paraprake, në rast se Kalifi dhe grupi i bashkëpunëtorëve të mi do merrnin vesh se qëllimi im është shpërngulja për në Damask. Kështu që përdora një strategji të hollë për largimin nga Bagdadi, me vendosmërinë për të mos u kthyer më kurrë aty.”
BRAKTISJA E BAGDADIT DHE IZOLIMI
Braktisja e Bagdadit, në realitet, paraqet braktisjen e filozofisë dhe mënyrës së jetesës së deriatëhershme, do të thotë pranim i mënyrës së re dhe konceptit të ri të jetës. Është e qartë se Gazali ishte i pakënaqur paraprakisht me teologjinë skolastike. E gjithë kjo, sipas mendimit të tij, nuk kishte lidhje reale me jetën fetare. Gazali duke kërkuar të vërtetën, u përqendrua në mënyrën e jetës sufiste dhe iu përkushtua asketizmit. Kështu mundi të vërejë dritën të cilën kërkonte. Por, në rastin e tij, duhej që të refuzonte karrierën e shkëlqyeshme akademike dhe pozitën e masës. Mirëpo, për nga natyra ishte ambicioz dhe e dëshironte famën e popullaritetin. Në anën tjetër, ishte kërkues, këmbëngulës dhe i sinqertë në kërkimin e së vërtetës. Nga rrëfimi i tij shihet më së miri se sa ishte distanca mes skajshmërive dhe kërkesave të pakontestueshme. Kjo e ka çuar atë në kriza serioze shpirtërore e intelektuale.
Kur njeriu fillon një udhëtim të brendshëm në drejtim të shpirtit, është mirë njëkohësisht që të fillojë edhe një udhëtim të jashtëm nëpër botë. Kur njeriu udhëton me vetëdije, ai arrin tek e vërteta se shtëpia e tij nuk gjendet në ndonjë rrugë të veçantë, por është te Zoti. Prandaj një udhëtim i jashtëm konsiderohet një mbështetje shumë e mirë e udhëtimit të brendshëm. Imam Gazali la pas të gjitha kushtet e mira dhe suksesin që kishte arritur, la pas pozitën dhe famën, i la të gjitha në mënyrë që të zbulojë të vërtetën dhe të kuptojë natyrën e realitetit hyjnor.
Në veprën autobiografike “El-Munkidhu min ed-dalal” (Shpëtuesi prej humbjes), Gazali tregon: “Pas një periudhe të shkurtër kohe, Allahu i Lartësuar më shëroi nga ajo sëmundje (mendimeve kundërshtuese me njëra-tjetrën). Shpirti im e rifitoi shëndetin e ekuilibrin dhe sërish pranova të dhënat e qarta të arsyes, duke u mbështetur tek to me garanci e siguri. Por kjo, nuk u sigurua prej ndërtimit të fakteve apo nga mbledhja bashkë e një argumenti. Përkundrazi, ishte efekti i një drite, të cilën Allahu i Madhërishëm e hodhi në gjoksin tim. Dhe ajo dritë është çelësi i shumicës së diturisë. Kështu që, kushdo që mendon se zbulimi i së vërtetës varet prej provave të formuluara në mënyrë precize, në të vërtetë e ka ngushtuar mëshirën e gjerë të Allahut.”
Imam Gazali iku nga Bagdadi në muajin Dhul-ka’de të vitit 488 h (Nëntor 1095). Ai me kohë vizitoi El-Kudsin (Jerusalemin), Damaskun, Aleksandrinë dhe shumë qytete me rëndësi. Kreu në kohën e duhur edhe vizitat në dy qytetet e shenjta, Meke dhe Medine, ku edhe mori titullin haxhi. Kurse në Damask u mbyll në vetmi dhe jetë sufiste. Tregohet se braktisi çdo gjë që deri atëherë e kishte bërë të lumtur, përveç disa rezervave të besueshme për sigurimin material të familjes. Ndoshta është me rëndësi të theksohet se Medresenë “Nidhamije” në Bagdad e trashëgoi vëllai i tij Ahmedi.
Nuk ka informacion të hollësishëm mbi vitet në vetmi të Gazalit, por gjatë kësaj periudhe ai mësoi se çdo gjë nuk mund të kuptohet me arsye, se ekziston njëfarë kufiri, përtej të cilit nuk mund të ecet. Përfundimisht, Gazali mendon se teologjia nuk mund të ekzistojë vetëm me fuqinë e arsyes, e cila është me pikarritje të kufizuara dhe e cila nuk arrin deri tek e vërteta përfundimtare më e lartë. E gjithë kjo solli krizën, e shënuar me skepticizëm që nuk i solli qetësi. Prandaj, vazhdoi rrugëtimin e tij drejt rrugëdaljes, duke u dhënë pas sufizmit.
Ai do të shprehet kështu në librin e tij: “Për dhjetë vjet qëndrova në atë gjendje. Gjatë kësaj periudhe vetmie, gjëra që nuk mund të numëroheshin apo detaje të thellësishme m’u patën shpalosur. Me të vërtetë, nëse do kombinonim mendjen e të mençurve, urtësinë e të urtëve, dijen e dijetarëve drejtuar mistereve të shpalljes, në mënyrë që të ndryshojnë një detaj të vetëm të sjelljes dhe etikës së sufinjve, për ta zëvendësuar me diçka që është më e mirë se ajo, as edhe një rrugë nuk do të gjendej për ta bërë atë! Kjo sepse të gjitha lëvizjet dhe qëndrimet në qetësi të tyre, të jashtme dhe të brendshme, janë të mësuara nga drita e llambës profetike. Dhe përtej Dritës Profetike nuk ka dritë tjetër, prej së cilës mund të arrihet iluminimi.”
Dritën e besimit që i erdhi nga Zoti, me përvojën e veçantë të sufizmit, Gazali filloi ta hedhë në letër dhe kështu la një seri librash me vlerë, të cilët janë përkthyer në gjuhët e Lindjes dhe të Perëndimit. Këta libra janë në qarkullim edhe sot, të cilët lexohen me vëmendje e komentohen prej dijetarëve më të shquar.
KTHIMI NË VENDLINDJE DHE VDEKJA E IMAM GAZALIT
Gjatë kësaj periudhe të ngjeshur dhjetëvjeçare, Gazali erdhi në përfundimin se tasavvufi është mënyra më e mirë dhe më e pastër për të arritur të vërtetën, e cila nuk arrihet me arsye apo me mënyra të tjera. Megjithatë, nuk duhet shpërfillur fakti se imam Gazali kishte pak vërejtje në rrugën e sufizmit, kur bëhej fjala për rastet e ekzagjerimit në disa pohime panteiste të disa sufinjve. Pas më shumë se dhjetë vitesh izolimi, por edhe hulumtimi, përpjekjesh e meditimesh, Gazali vendosi t’i kthehet jetës dhe përballjes me problemet e kohës. Ai iu kthye botës normale me zemër të qetësuar dhe me synim të qartë. Gazali, në mënyrë të përmbledhur, e përshkruan kështu:
“Çfarë dobie do të sillte vetmia dhe veçimi në një kohë kur sëmundja është përhapur në popull, ku mjekët janë të sëmurë dhe njerëzit në buzë të greminës? Kështu që i thashë vetes: Kur do t’ia përkushtosh veten tërësisht dhe të zhytesh në këtë vuajtje, duke luftuar kundër kësaj errësire të tmerrshme?! Kështu më ngjau se arsyeja për të justifikuar veten e kish humbur fuqinë e saj. Gjithashtu motivi për t’iu kacavjerrë izolimit nuk duhej të ishte përtacia, qetësia, kërkimi i krenarisë dhe as mbrojtja e vetes nga dëmi i shkaktuar prej njerëzve.
Më pas u konsultova për këtë çështje me shumë njerëz të mprehtë në dallimin e zemrave dhe vizioneve, e ata të gjithë më rekomanduan ta braktis izolimin dhe të dal nga vetmia. Allahu i Madhërishëm e lehtësoi transferimin tim në Nishabur për të ndërmarrë këtë detyrë shumë serioze në muajin Dhul-kade 499 h. (Korrik 1106).
E di mirë këtë, edhe pse i isha rikthyer mësimdhënies, nuk isha rikthyer në të vërtetë, sepse rikthimi është kthimi në gjendjen e mëparshme. Tani, seriozisht dëshiroj të reformoj veten time dhe të tjerët, por nuk e di a do ta mbërrij këtë dëshirë timen apo vdekja e shpejtë do e ndërpresë qëllimin tim.”
I biri i Nidham’ul-Mulkut, sulltan Fahr’ul-Mulk, pasi mori sundimin, e ftoi Gazalin që të udhëhiqte përsëri Medresenë “Nidhamije” në Nishabur. Gazali e pranoi ftesën e tij më 1106 dhe punoi rreth një vit. Mirëpo kur Fahr’ul-Mulkun e vranë, si dhe për shkak të rrethanave të reja, Gazali u largua nga Medreseja dhe u kthye në vendlindjen e tij në Tus. Aty ai themeloi një shkollë private, në të cilën ligjëronte shkencat islame dhe tasavvufin.
Më 18 dhjetor 1111 (14 xhumadel-ahire 505) në moshën 53 vjeçare, Imam Gazali ndërron jetë. Ahmedi, vëllai i Imam Gazalit, për vdekjen e tij thotë: “Të hënën, në kohën e namazit të sabahut, vëllai im Ebu Hamidi mori abdes, fali sabahun, pastaj tha: “Më sillni qefinin!” Pasi e mori, e puthi dhe e vendosi mbi fytyrë duke thënë: “Unë dëgjoj dhe i bindem urdhrit të shkoj te Zoti”. Pastaj shtriu këmbët, u kthye drejt kiblës dhe ia dorëzoi shpirtin Krijuesit para lindjes së diellit – Allahu e bekoftë.”
VEPRAT E IMAM GAZALIT
Gazali qysh nga rinia hulumtonte e studionte, duke verifikuar thelbin e gjërave dhe esencën e realiteteve. Për asnjë çështje nuk fliste dhe nuk shkruante pa e medituar thellë e gjatë. Atë e karakterizonte guximi që të merret me tema të ndryshme, me teori të shumta që kanë të bëjnë me besimin e bindjen brenda dhe jashtë Islamit, duke hulumtuar thelbin e tyre në mënyrë që të shpëtojë nga dilemat e ndryshme. Për veten e tij ai thotë: “Në lulëzimin e rinisë, pra në fillim të jetës sime, që prej kohës kur arrita pubertetin, para se të mbërrij të njëzetat e deri tani, thuajse tek të pesëdhjetat, kam qenë vazhdimisht i zhytur në këtë det të thellë, duke u hedhur në thellësinë e ujit të tij si një njeri i guximshëm e jo si një frikacak i kujdesshëm. Unë kam depërtuar thellë në çdo mister të errët, jam hedhur në çdo problematikë e vërsulur në çdo vështirësi të koklavitur. Kështu, do të vëzhgoja besimin e çdo sekti e do kërkoja të nxirrja sheshit sekretet e medh’hebeve të çdo fraksioni me synimin e të dalluarit qartë mes ithtarit të së vërtetës dhe avokatit të së gabuarës, mes ndjekësit besnik dhe novatorit.”
Autori, i cili i ka kushtuar më shumë vëmendje veprave të Gazalit është profesor Abdurrahman Bedevi. Ai i ka ndarë veprat e Gazalit në tri grupe: Në grupin e parë bëjnë pjesë 73 vepra që saktësisht dihet se i ka shkruar Gazali. Në grupin e dytë bëjnë pjesë 21 vepra që dyshohet nëse i ka shkruar Gazali. Këto vepra i përshkruhen atij, qoftë nga simpatizuesit, qoftë për shkak të identifikimit të gabueshëm. Ndërsa në grupin e tretë bëjnë pjesë 31 vepra që profesor Bedeviu sjell argumente, të cilat lënë pak mundësi që mund t’i përshkruhen Gazalit, por që në disa burime shkruhet se Gazali është autor. Këto të fundit janë vepra, të cilat Gazali i ka ligjëruar dhe janë shkruar nga nxënësit e tij, por jo nga ai vetë. Në veprën e tij “Muel-lefatu el-Gazali”, e cila ka afro 600 faqe, profesor Abdurrahman Bedevi citon 457 vepra të Gazalit. Për disa qindra vepra të cilat i përshkruhen Gazalit, profesor Bedeviu pohon se autori i tyre është i panjohur. Duke u nisur nga bindja se analiza e veprave voluminoze të Gazalit është më e gjerë, por edhe e saktë, lirisht mund të themi se ai është autor i mbi dyqind veprave, nga fusha të ndryshme shkencore.
Për sa i përket kohës së shkrimit të veprave të tij, ato mund t’i ndajmë në tri periudha:
Periudha e parë janë veprat kur Gazali i shkroi në Nishabur, posaçërisht në periudhën e shkollimit të tij në “Nidhamije”, pastaj si asistent i El-Xhuvejniut, Imam el-Haremejnit. Kjo ishte periudha e parë e krijimtarisë filozofike të Gazalit.
Periudha e dytë është jeta e tij në Bagdad dhe puna në Medresenë “Nidhamijje”. Nuk dihen me saktësi veprat që ka shkruar në atë periudhë, por është e logjikshme që kanë të bëjnë me veprat që trajtojnë çështjet e filozofisë së pastër dhe veprat me karakter polemizues, në të cilat Gazali kritikoi idetë që ishin në kundërshtim me mësimet e Kur’anit dhe Traditës Profetike. Domethënë, në këtë periudhë janë shkruar veprat “Mekasidu el-felasifeh”, “Tehafutu el-felasifeh”, “Fedaihu el-Batinijjeh”, “Fedailu el-Mustadhhirijjeh”, etj.
Periudha e tretë i përket kohës më interesante dhe më të frytshme të Gazalit. Kjo është koha e izolimit dhe e tërheqjes së tij nga jeta publike. Në këtë kohë shkruhen veprat “El-Munkidhu min ed-dalal” dhe vepra e tij më voluminoze dhe më e famshme “Ihjau–ulumid-din”.
Veprimtaria e shkruar e Gazalit është shumë interesante si në aspekt të vëllimit, ashtu edhe në aspekt të llojshmërisë e cilësisë. Padyshim që përdorimi i vazhdueshëm i gjuhës filozofike nga ana e Gazalit, mënyra e tij e të argumentuarit, si dhe preokupimi i tij me sufizëm, kanë qenë shkak që disa teologë islamë, por edhe të tjerë, ta kritikojnë atë. Në vazhdim do të përmendim shkurtimisht veprat kryesore të Imam Gazalit në fusha të ndryshme:
NË FUSHËN E FIKHUT
“El-Basit”. Libri trajton çështjet e fikhut. Është në formën e dorëshkrimit.
“El-Uasit”. Për këtë vepër janë shkruar shumë komente. Më të njohurat janë komenti i Imam Neveviut dhe Imam Ibn es-Salahut.
“El-Uexhiz”. Kjo vepër është botuar në dy pjesë dhe gjendet një në Kajro në vitin 1899, kurse botimi më i ri i kësaj vepre gjendet në Bejrut në vitin 1997. Kanë dalë edhe botime të shkurtuara të “El-Uexhizit” dhe shumë komente të tij. Shtjellimin më të njohur të kësaj vepre e ka bërë Ibn Haxher el-Askalani.
“Hulasatu el-Muhtesar”. Është një vepër përmbledhëse e jurisprudencës së medh’hebit Shafi. Vetë Gazali këtë vepër e përmend në “Xheuahiru el-Kur’an” dhe thekson se për nga vëllimi është njëra prej librave të tij më të shkurtra. Kjo vepër gjendet në dorëshkrim.
NË FUSHËN E FILOZOFISË
“Mekasidu el-felasifeh” (Qëllimet e filozofëve). Në këtë vepër Gazali bën një parashtrim, duke shpjeguar me hollësi qëndrimin e filozofëve, kryesisht të Ibn Sinës, Farabiut, Aristotelit dhe Platonit. Kjo vepër nuk është kritikë dhe as analizë e mendimit të tyre. Gazali në fund të librit thekson: “Këtu kemi cekur vetëm mendimet dhe qëndrimet e tyre. Nuk kemi për qëllim që të tregojmë drejtësinë dhe gabimet. Këtë do ta bëjmë në librin e ardhshëm Tehafutu el-felasifeh.” Kjo vepër është përkthyer në gjuhë të ndryshme, si në hebraisht, latinisht, në gjuhën spanjolle, duke u paraqitur si një burim thelbësor në studimin e filozofisë.
“Tehafutu el-felasifeh” (Rrënimi i filozofëve). Në këtë vepër Gazali kritikon ashpër filozofët në njëzet pika. Në shtatëmbëdhjetë prej tyre i kundërshton qëndrimet e tyre, duke qenë se kanë rënë në kontradiktë dhe kanë treguar përzierjen e termave, ndërsa në tri pikat e tjera i akuzon për mosbesim. Te mosbesimi i akuzon për shkak se filozofët pretendojnë duke thënë: a) Bota është e përhershme, b) Zoti di vetëm gjërat e përgjithshme, c) Ringjallja ndodh vetëm shpirtërisht. Në këtë vepër, duke parashtruar argumente logjike, Gazali i godet filozofët me armën e tyre vetjake. Gati njëqind vjet më pas, kjo vepër ka shkaktuar replikën e njohur të Ibn Ruzhdit. Vepra qysh herët është përkthyer në shumë gjuhë të botës dhe sot është lëndë studimi e analize. “Tehafutu el-felasifeh” ka qenë burim i njohjes dhe inspirimit për filozofët më të mëdhenj, si më herët ashtu edhe tani.
NË FUSHËN E LOGJIKËS
“Mi’jar el-ilm fi fen el-mantik” (Kriteri i diturisë në artin e logjikës). Këtë vepër Gazali e ka shkruar në të njëjtën kohë me “Tehafutu el-felasife”-n. Libri “Mi’jar el-ilm fi fen el-mantik” është marrë me paraqitjen e logjikës, e cila ndjek synimin të mundësojë perceptimin më të mirë të problematikës që është përpunuar në “Tehafut”. Në këtë përfundim vijmë nga fakti se Gazali në “Mi’jaru el-ilmi” përmend “Tehafut”-in, e në “Tehafut” tregon për “Mi’jar”-in, për ta kuptuar më lehtë “Tehafut”-in.
“Mihak en-nedher fi el-mantik” (Barometri i arsyes në logjikë). Është interesant që Gazali e ka shkruar këtë vepër pas “Mi’jarit” dhe e ka njoftuar më herët. Edhe në këtë vepër përmend shkaqet e korrektimit të disa gjërave në “Mi’jar”. Kjo vepër është shtypur në Bejrut më 1966.
NË FUSHËN E TEOLOGJISË (KELAMIT)
“El-iktisad fil ittikad” (Mesatarja në besim). Kjo vepër e Gazalit përmendet në “Xhevahiru el-Kur’an”. Është shtypur shumë herë dhe përkthyer në shumë gjuhë botërore.
“Fejsal et-tefrika bejne el-Islami ue’z zindika” (Kriteret e dallimit mes Islamit dhe ateizmit). Vepra bën fjalë për përpjekjet për të zvogëluar, ose më mirë për të çrrënjosur presionet dhe tensionet, të cilat janë të pranishme në mes pasuesve të medh’hebeve të ndryshme dhe fraksioneve fetare.
“Fedaih el-Batinijje ue fedail el-Mustadh’hirijje” (Skandalet e Batinive dhe meritat e Mustadh’herive). Vepra përbëhet prej përgjigjeve dhe kritikave në mësimin dhe qëndrimin e batinijve, të cilët kanë pohuar idenë e pagabueshmërisë së imamit dhe obligimin e pasimit të tij. Kanë vendosur imamin në shkallën e Profetit, (s.a.s.)! Gazali posaçërisht i ka kritikuar këto qëndrime të tyre.
“Xheuahir el-Kur’an ue duraruh” (Xhevahiret dhe perlat e Kur’anit). Gazali këtë vepër e ka ndarë në tri pjesë: Parathënia, qëllimet dhe shtesat. Kjo vepër nuk është tefsiri i Kur’anit në kuptimin klasik. Gazali në këtë vepër ka përmendur 500 ajete nga Kur’ani të cilat, drejtpërdrejt, trajtojnë besimin (i’tikad). Këto tekste, sipas mendimit të Gazalit, janë bazë për njohjen e Allahut (xh.sh.), si dhe tregojnë e ndriçojnë rrugën që udhëzon drejt Tij.
“Ilxhamu el-auamm an ilm el-kelam” (Ndalimi i masave nga shkenca e teologjisë). Kjo vepër ka edhe titullin tjetër: “Risaletun fi medhhebi ehli es-selefi” (Studimi mbi medh’hebin e ehli selefit). Këtë vepër Gazali e ka shkruar pak para vdekjes së tij, saktësisht vetëm dy javë para vdekjes. E ka përfunduar në fillim të muajit xhumadel-ahire të vitit 505 h (1111), ndërsa ka vdekur të hënën më 14 xhumadel-ahire të të njëjtit vit. Vepra është e rëndësishme, sepse Gazali paraqet qëndrimin e tij në çështjet e medh’hebit të sahabëve dhe tabiinëve – ehlu es-selef. Në veprën “Xheuahiru”, Gazali thërret kryesisht në Kur’an, ndërsa në këtë vepër në Sunnet. Vepra është e shtypur në Stamboll në vitin 1861, pastaj në Kajro në vitin 1885, më 1891, më 1910, më 1931. Botimi më i fundit është përgatitur në Bejrut në vitin 1994.
NË FUSHËN E SUFIZMIT
“Kijmija es-seadeh” (Balsami i lumturisë). Vepra është shkruar në gjuhën perse. Këtë vepër, Gazali e përmend në librin e tij “Munkidhu”. Vepra është botuar shumë herë, veçanërisht në Indi. Është përkthyer në turqisht dhe anglisht.
“Bidajetu’l hidajeh” (Fillimi i udhëzimit). Libri i është kushtuar masave të gjëra, të cilat nuk kanë pasur mundësi kontakti me veprën “Ihja”. Ky libër flet për çështjet themelore të adhurimit dhe tregtisë. Është botuar shumë herë dhe është përkthyer edhe në gjuhë të huaja.
“Ej-juhel Ueled” (O djalosh). Është e njohur këshilla e Gazalit ndaj nxënësit të vet, dhe kryesisht rinisë. Ky studim i shkurtër është udhëzim dhe orientim i jashtëzakonshëm moral, edukativo-arsimor e psikologjik. Është përkthyer në shumë gjuhë, si edhe në shqip.
“Et-Tibru el-mesbuk fi nasihati el-muluk” (Margaritarë të artë në këshillimin e sundimtarëve). Vepra është e karakterit politik, e shkruar në formën e udhëzimit dhe këshillimit. Gazali në këtë vepër nuk merret shumë me format e qeverisjes, por me aspektin moral të qeveritarëve ndaj qeverisjes. Është shkruar në gjuhën perse me titull “Nasihatu el-muluk” (Këshillë sundimtarëve), ndërsa përkthimi arabisht i veprës është me titullin e lartpërmendur. Vepra është shtypur disa herë dhe më vonë në Bejrut më 1987.
“El-Munkidhu min ed-dalal” (Shpëtuesi prej humbjes). Këtë libër Gazali e shkroi rreth 4 vjet para se të ndërronte jetë dhe ua la amanet lexuesve si një çelës për të kuptuar kryeveprën e tij “Ihja ulum’id-din”. Pa dyshim kjo është njëra prej veprave më të njohura të Gazalit. Ky është tregimi i tij jetësor, po ashtu shkencor dhe filozofik. Ky është një dokument unik në historinë e lëvizjes dhe zhvillimit të mendimit njerëzor. Në këtë dokument Gazali paraqet kërkimin e tij për të vërtetën dhe njohjen e saj, për intelektin dhe kufizimet e tij, argumenton iluzionet e filozofëve, jokonsekuencën e skolastikëve, si dhe lëvizjet e rrezikshme të batinijve. Tregimet dhe faktet e tij në këtë vepër janë mahnitëse. E gjithë kjo i ka shtyrë hulumtuesit si në Lindje ashtu edhe në Perëndim që këtë vepër ta përkthejnë, botojnë dhe komentojnë. Vepra është e përkthyer edhe në shqip.
“Ihjau Ulum’id-Din” (Ripërtëritja e diturive fetare). Nuk ka dyshim se kjo është kryevepra e Gazalit dhe është e lidhur me periudhën më të frytshme të kontributit shkencor të tij. Kjo është koha e meditimit dhe izolimit, e cila karakterizon dhjetë vitet e fundit të jetës së Gazalit. Kjo është koha, në të cilën ai iu përkushtua studimit të të gjitha diturive. “Ihjau ulum’id-din” është e bazuar në Kur’an e hadith dhe përfshin një gamë të gjerë temash fetare. Gazali ka përdorur metodën skolastike dhe argumentin në këtë vepër. Ajo përbëhet prej katër pjesëve dhe secila pjesë përmban dhjetë libra, që do të thotë 40 libra. Nuk është aspak e rastit që Gazali e fillon veprën me kapitullin kushtuar diturisë. Libri për diturinë, me të cilin hapet ripërtëritja e diturive fetare, është njëkohësisht edhe shquarje metodologjike e ixhtihadit, të konceptuar nga Gazali si mendim ripërtëritës. Ixhtihadi është i pamundur pa dituri, sepse dituria është drita e fesë! Sipas kritikës shkencore, “Ihjau ulum’id-din” është ndër veprat më të njohura të historisë intelektuale islame, të kulturës islame dhe mendimit të epokës klasike.
NDIKIMI DHE JEHONA E IMAM GAZALIT
Nuk ka dyshim se vepra e Imam Gazalit ka pasur ndikim të madh në mendimin shkencor-filozofik të Lindjes dhe të Perëndimit. Referuar shkrimeve të autorëve të ndryshëm, të cilët kanë hulumtuar hollësisht veprën e tij, mund të dalim në përfundimin se Gazali është ndër autorët me ndikimin më të madh qysh nga mesjeta, brenda dhe jashtë myslimanëve, sidomos kur vepra filloi të përkthehet në latinisht e gjuhë të tjera evropiane.
Imam Gazali ka qenë njësoj i dashur dhe i përkrahur nga ana e teologëve islamë dhe sufinjve. Të parëve u pëlqente kritika e tij ndaj filozofëve dhe insistimi i tij i paluhatshëm në traditë, ndërsa të dytët e kanë menduar si përkrahës të qëndrimeve të tyre themelore. Kjo sintezë e teologjisë dhe sufizmit, e cila veçanërisht karakterizon veprën e Gazalit, ka qenë shkaku kyç i ndikimit të tij tek autorët myslimanë. Vepra e Gazalit ka qenë me rëndësi të madhe dhe ka kontribuar në pajtimin e teologjisë racionale me sufizmin. Imam Shemsud-din edh-Dhehebi rahimehullah, e ka quajtur imam Gazalin “Një nga mrekullitë e kohës së tij”, kurse Hafiz Ibn Haxher el Askalani, e ka quajtur atë “Mbështetës të Sunnetit”. Imam Taxhuddin es-Subki në librin e tij “Tabakat esh-Shafiije”, që është përmbledhje e biografive të imamëve të medh’hebit Shaf’i, i ka kushtuar Imam Gazalit 200 faqe.
Po përmendim edhe dy mendimtarë të orientimit sufist, tek të cilët vërehet ndikimi i Gazalit. Këta janë Shihabuddin es-Suhreverdi dhe Muhjiddin b. el-Arabi. Shumicën e tezave që Es-Suhreverdiu i cek në veprën e tij kapitale “Auarifu el-Mearifi” (Dhuratat e njohjes), tërësisht janë identike me qëndrimet e Gazalit te vepra e tij “Ihjau ulumi’d-din”. Këtu mendojmë para se gjithash në tezën e rrugës sufiste, në fillimin e së cilës është dituria, pastaj veprimi e në fund dhurata e Allahut. Ndërsa Muhjiddin b. el-Arabiu, e çmon Gazalin si shkencëtarin që Allahu (xh.sh.) e ka hequr perden para tij që ta shohë botën e padukshme.
Përveç ndikimit të Gazalit në botën islame, është me rëndësi të veçantë të theksohet jehona e mendimit të tij në perëndim. Duhet ditur se nga fundi i shekullit XII dhe gjatë shekullit XIII, shumë vepra të Gazalit janë përkthyer në latinisht. Hebrenjtë, që në atë kohë kanë pasur kontakt me filozofinë e Gazalit, e kanë pranuar më shumë për shkak të kritikave të tij adresuar ideve të filozofëve. Veçanërisht në këtë drejtim janë vlerësuar veprat e Gazalit si “Mekasid’ul-felasife” dhe “Tehafut’u-felasife” dhe, në kritikat e tyre ndaj filozofëve, hebrenjtë, janë referuar kryesisht ideve dhe mendimeve të tij.
Në biblioteka të ndryshme në gjithë Evropën gjenden afro njëmbëdhjetë komente të veprës “Mekasid’ul-felasife”, autorë të të cilave janë vetëm hebrenjtë. Këto vepra janë përkthyer nga latinishtja në gjuhë të ndryshme evropiane. Janë përkthyer edhe libra të tjerë të tij. Për shembull Hammer ka përkthyer në gjermanisht librin “Ejjuhel ueled” dhe i ka shkruar parathënien. Librin “El-Munkidhu min ed-dalali” e kanë përkthyer në frëngjisht Schmölders dhe Barbier. Schmölder në vitin 1842 ka përkthyer në frëngjisht edhe “Tehafut’ul-felasife”, ndërsa në gjermanisht këtë vepër e ka përkthyer Boer në vitin 1894. Mirëpo me veprën “Tehafut’ul-felasife”, perëndimi u njoh me përkthimin hebraik dhe nëpërmjet Raymon Lull.
Ndikim të madh nga veprat e Imam Gazalit ka pasur edhe Dekarti, me të cilin fillon mendimi filozofik modern në Perëndim. Ekziston ngjashmëri e madhe mes veprës “El-Munkidhu min ed-dalal” të Gazalit dhe “Discours de la me’thode” të Dekartit. Të dyja janë vepra autobiografike, ku Gazali dhe Dekarti fillojnë tregimin e jetës së tyre nga fëmijëria e hershme. Si Gazali ashtu edhe Dekarti, izolohen dhe gjurmojnë për të vërtetën shumë vjet dhe, në fund, kthehen aty ku kanë qenë më qetë e ku më tepër u përgjigjet kërkimi i së vërtetës, Gazaliu në Tus, ndërsa Dekarti në Holandë. Ngjashmëria mes veprave të Gazalit dhe Dekartit janë të tilla, sa është e pamundur që e gjithë kjo t’i përshkruhet rastësisë. Nga filozofët, tek të cilët mendimi i Gazalit ka pasur ndikim, janë edhe Emanuel Kant dhe Leibniz. Kanti thotë, ashtu si Gazali më herët, se intelekti teorik mund të analizojë vetëm atë që ofrojnë shqisat, por nuk mund të shpjegojë çështjet themelore filozofike dhe religjioze, siç janë ekzistenca e Zotit dhe natyra e atributeve të Tij, pavdekshmëria e shpirtit dhe përhershmëria e universit. Kanti e gjeti çelësin e zgjidhjes së këtyre pyetjeve në intelektin praktik të njeriut, ndërsa Gazali në përvojën e Profetit (a.s.) dhe të mistikëve. Leibniz ka qenë njohës i mirë i gjuhës latine dhe nuk ka dyshim që ka pasur kontakt me përkthimet e Gazalit. Ai, ashtu si Gazali dhe Kanti, ka menduar se bota është fenomenale. Për të, ashtu si për Gazalin dhe Kantin, njohja njerëzore nuk bazohet vetëm në perceptimin e të vërtetave universale dhe nuk varet tërësisht nga shqisat.
NJË KËSHILLË NGA IMAM GAZALI
Përpiqu që të diskutosh e të debatosh sa më pak për çfarëdo qoftë. Në debate ka më shumë dëm sesa dobi. Ato janë burim i të gjitha cilësive të këqija si dyfytyrësia, lakmia, mendjemadhësia, urrejtja, armiqësia, lavdërimi e të ngjashme. Por, nëse në praninë tënde diskutohet për diçka, dhe ti e sheh se pa ty e vërteta nuk do të dalë në pah, në atë rast të lejohet që të përfshihesh në diskutim me qëllimin e vetëm që të ndihmosh në triumfin e së vërtetës. E për këtë ka dy tregues:
- Ti dëshiron të thuhet e vërteta, qoftë nga ti apo nga kundërshtari yt.
- Të dëshirosh më shumë të diskutosh i tërhequr, se sa para syve të njerëzve (në publik).
Por, nëse po debaton për një çështje të caktuar, ndërkohë që ti je i bindur se ke të drejtë dhe që tjetri po debaton vetëm për t’u fjalosur, atëherë jepi fund atij diskutimi menjëherë, përndryshe lindin zilia dhe ofendimet, e kurrfarë dobie nuk del.
Shpjegimi i dobisë:
Të pyesësh është sikur t’i tregosh mjekut për të sëmurin, dhe përgjigja është angazhimi i mjekut që i sëmuri të shërohet. Të padijshmit janë të sëmurë, kurse dijetarët mjekë. Dijetari i dobët nuk di të shërojë mirë, ndërsa dijetari i vërtetë shëron atë që kërkon shërim dhe për të cilin mendon se mund të shërohet. Nëse sëmundja është kronike dhe e pashërueshme, e gjithë aftësia që i nevojitet mjekut do të jetë të shohë padobinë e shërimit, që të mos harxhojë kohën kot. Padituria është sëmundje shumë e rrezikshme dhe është katër llojesh. Vetëm një lloj është i shërueshëm, kurse tri të tjerat nuk kanë kuptim të shërohen:
Lloji i parë. Ky është ai që pyet nga zilia, ndërkohë ia kthen shpinën diturisë nga urrejtja. Zilia është sëmundje e pashërueshme. Në këtë drejtim, nuk duhet as t’i kthesh përgjigje, sepse edhe nëse i jep përgjigjen më të mirë e më të qartë, me këtë vetëm sa e shton urrejtjen, armiqësinë dhe zilinë e tij. Për të tillët është thënë: “Çdo armiqësi është e kalueshme, përveç asaj që vjen nga zilia. Ajo nuk kalon”. Më e mira është që ata të lihen e të vuajnë nga kjo sëmundje, ashtu siç thotë Allahu i Lartësuar: “Braktise dhe mos u brengos për atë që Neve na ka harruar e që kërkon vetëm kënaqësitë e kësaj bote.” Gjithçka që bën e flet ziliqari, vetëm sa e ndez zjarrin, duke shkatërruar kështu frytin e punës së tij. Profeti Muhamed (s.a.s.), ka thënë: “Zilia i shkatërron veprat e mira, si zjarri që i djeg drutë.”
Lloji i dytë. Është injoranca, e cila gjithashtu është sëmundje e pashërueshme. Profeti Isa (a.s.) ka thënë: “Kam mundur të ngjall të vdekurin, me lejen e Allahut, por e kisha të pamundur të shëroj injorantin.” Injorant konsiderohet ai që kalon pak kohë duke kërkuar dituri, e mendon se s’ka më të dijshëm. Futet lehtë në debate dhe merr guximin për të kundërshtuar edhe dijetarët më të mëdhenj, që kanë kaluar jetën duke kërkuar dituri. Ky mendon se çfarë nuk di ai, nuk mund ta dijë askush. Është injorancë t’i përgjigjesh këtyre njerëzve.
Lloji i tretë. Ky është personi që dëshiron të mësojë dhe vetëm për këtë qëllim pyet, mirëpo është aq i padurueshëm, sa edhe ndaj përgjigjes më të mirë, nuk arrin ta kuptojë të vërtetën, por kupton vetëm atë që ka interes. Edhe këtij më mirë është të mos i përgjigjesh. Profeti Muhammed (a.s.) ka thënë: “Ne profetëve, na është urdhëruar që njerëzve t’u flasim aq sa ata mund të kuptojnë.”
Lloji i katërt. Padituria që mund shërohet si sëmundje, është padituria e të sëmurit, i cili pa kurrfarë inati, zilie apo dëshire të ulët, dëshiron të fitojë dituri, prandaj edhe pyet. Jo nga inati, por për shkak të dashurisë që ka për diturinë. Një i sëmurë i tillë duhet shëruar dhe duhet përgjigjur pyetjeve të tij.
PËRFUNDIM
Gazali konsiderohet si njëri nga mendimtarët me ndikimin më të madh në historinë e njerëzimit. Jeta e tij i ishte kushtuar provimit të mistereve të ekzistencës, i cili, duke tejkaluar dyshimet e tija filozofike dhe duke arritur iluminim shpirtëror, u bë një model i veçantë për kërkuesit e së vërtetës kudo në botë. Mesazhi i tij i madh për zhvillimin dhe arsyeja kryesore pse vlerësohet aq shumë, është se ai tregon që në zemrën e gjallë të çdo myslimani dhe të çdo praktike të Islamit, qëndron qëllimi shpirtëror me vendosjen për pendim, përparim dhe transformim. Për këtë arsye ai quhet “Autoritet i Islamit”. Askush tjetër nuk e mban këtë titull.
Është e sigurt se Gazali ka qenë autor i palodhshëm e i zellshëm. Për aq sa jetoi, ai la një numër të madh veprash, duke mos hequr dorë nga të shkruarit edhe në kohën kur u tërhoq plotësisht nga bota; madje në këtë kohë, duke aplikuar praktikën sufiste, ka shkruar kryeveprën e tij “Ihjau‘ulum’id- din” (Ringjallja e diturive fetare).
Po e mbyllim këtë shkrim me një citat të Prof. Mustafa Meragiut, një dijetar me zë dhe ish rektor i Universitetit të famshëm “El-Ez’her” të Kajros në Egjipt, i cili, për Imam Gazalin, ka thënë: “Po të përmenden Ibni Sina dhe Farabi, menjëherë na shkon mendja te dy filozofë të mëdhenj; po të kujtohet emri i Ibn Arabiut, do të mendojmë për burrin e madh sufi, mendimet e të cilit kanë rëndësi e peshë të madhe në tasavvuf (mistikën islame); po të përmenden emrat e Imam Buhariut dhe Imam Muslimit, menjëherë do të mendojmë për dy tradicionalistët më të mëdhenj islamë, të cilët i shkruan me sinqeritet të madh fjalët dhe veprat e Profetit Muhamed (a.s.), duke ruajtur një thesar të vlefshëm. Por, po të përmendet emri El-Gazali, këtu kemi shumë aspekte; nuk na shkon mendja te një burrë, por te shumë burra dhe secili prej tyre me vlerë e rëndësi të veçantë në fushën e vet. Na kujtohet Gazali teolog, jurist, gjykatës, prijës i ehli-sunetit dhe mbrojtësi i ideve së tyre; Gazali sociolog i specializuar për gjendjen e shoqërisë njerëzore, për fshehtësitë e ndërgjegjes dhe sekretet e shpirtit; Gazali filozof që e luftoi filozofinë, Gazali edukator, Gazali sufi ose, po të duash thuaj: Kur të kujtohet Gazali, të shkon mendja te burri që ishte enciklopedia e diturive të shekullit të tij”.
REFERENCAT
Shkrimi eshte marre nga: Zani i Nalte
Abdurrahman el-Bedevi (Prof.), Muel-lefatu el-Gazali (Veprat e Gazaliut), 1961.
Ali Iljasi (Dr.), Jetëshkrimi i Imam Ebu Hamid Muhammed el-Gazali.
Ebu Hamid el-Gazali, Shpëtuesi prej humbjes (El-Munkidhu min ed-dalal), përktheu Oldian Kaderja, Durrës 2018.
Ebu Hamid El-Gazali, Ejjuhe’l Ueled (O djalosh).
Ebu’l Hasan en-Nedevi, Rixhalu el-fikri ve ed–da’veti fil Islam, Kuvajt 1977.
- Bekir Karlığa, Gazzali-Eserleri, TDV.
Hasan Ibrahim Hasan (Dr.), “Tarihu el-Islam”.
Mahmoud Zakzouk (Dr.), Jeta dhe vepra e Imam El-Gazaliut, (përktheu Nexhat Ibrahimi).
Mahmud Abdurrezak Shefshek (Dr.), El-usulu el-felsefijje li et-terbije, Kuvajt 1982.
Mahmut Çamdibi (Doç. Dr.), Şahsiyet terbiyesi ve Gazali, İstanbul 1994.
Mexhid Yvejsi, Imam Muhmmed El-Gazali, Stolia e besimit, argumenti i Islamit.
Muhammed el-Gazali, Mekasidu el-felasifeh.
Nexhat Ibrahimi, Katër urtarë muslimanë-Ibn Sinai-Gazaliu-Ibn Ruzhdi-Rumiu, Shkup 2015.
Ubeydullah Küçük, Imam Gazali: Hayatı, Eserleri, Şahsiyeti, Te’siri, Hizmetleri, (parathënia te kryevepra e Imam Gazalit, Ihjau Ulum’id-Din), İstanbul 1973.
Xhafer Murteda El-Jasin (Dr.), Fi Rihabi el-Gazali-sireten ve menhexhen, përmbledhje e punimeve të Universitetit të Kuvajtit, viti 69-70.
. Në një hadith profeti Muhamed (a.s.) thotë: “Pa dyshim që Allahu në çdo fillim shekulli do t’i dërgojë këtij ummeti një muxheddid, i cili do të ripërtërijë punët e fesë”. (Ebu Daud, Melahim 1)
. Dr. Xhafer Murteda El-Jasin, Fi Rihabi el-Gazali-sireten ve menhexhen, përmbledhje e punimeve të Universitetit të Kuvajtit, viti 69-70, f. 53.
. Ebu’l Hasan en-Nedevi, Rixhalu el-fikri ve ed–da’veti fil Islam, Kuvajt 1977, f. 179.
. Dr. Ali Iljasi, Jetëshkrimi i Imam Ebu Hamid Muhammed el-Gazali.
. Dr. Mahmoud Zakzouk, Jeta dhe vepra e Imam El-Gazaliut, (përktheu Nexhat Ibrahimi).
. Imamu’l-Haremejn Ibn el-Xhuvejni (1028-1085), Shejh-ul-Islam, mësuesi i Gazalit, jurisit, dijetar i parimeve ligjore, ekspert në kelam dhe polemikë.
. Mexhid Yvejsi, Imam Muhmmed El-Gazali, Stolia e besimit, argumenti i Islamit.
. Nexhat Ibrahimi, Katër urtarë muslimanë-Ibn Sinai-Gazaliu-Ibn Ruzhdi-Rumiu, Shkup 2015, f. 69-70
. Ata që merren me shkencën e Kelamit ose e thënë ndryshe Teologjia. Ajo është degë e shkencës së besimit që merret me njohjen dhe argumentimin e ekzistencës së Zotit.
. Batinitët janë pasuesit e disa grupeve mistike Shiite që pretendojnë një lexim ezoterik të Kur’anit dhe të cilët konsiderojnë se kuptimi i drejtpërdrejt (literal) fsheh disa nivele të tjera të të kuptuarit.
. Ebu Hamid el-Gazali, Shpëtuesi prej humbjes (El-Munkidhu min ed-dalal), përktheu Oldian Kaderja, Durrës 2018, f. 25-26
. Ubeydullah Küçük, Imam Gazali: Hayatı, Eserleri, Şahsiyeti, Te’siri, Hizmetleri, (parathënia te kryevepra e Imam Gazalit, Ihjau Ulum’id-Din), İstanbul 1973.
. Kujtojmë që babai i Gazalit para se të ndërronte jetë, ia besoi kujdesin e fëmijëve njërit prej miqve të tij sufinj, i cili i kishte dhënë atyre dituritë e para nga tasavvufi.
. Doç. Dr. Mahmut Çamdibi, Şahsiyet terbiyesi ve Gazali, İstanbul 1994.
. “A ka më të mirë se Ai që i vjen në ndihmë nevojtarit të këputur, kur i lutet Atij, që jua largon të keqen dhe ju bën juve trashëgimtarë në tokë?!” (Surja Neml, 27:62)
. Ebu Hamid el-Gazali, Po aty, f. 60-62.
. Ebu Hamid el-Gazali, Po aty, f. 22.
. Dr. Mahmud Abdurrezak Shefshek, El-usulu el-felsefijje li et-terbije, Kuvajt 1982, f. 130.
. Nexhat Ibrahimi, Po aty, f. 86.
. Ebu Hamid el-Gazali, Po aty, f. 64.
. Ebu Hamid el-Gazali, Po aty, f. 81-82, 84-85.
. Nexhat Ibrahimi, Po aty, f. 74-75
. Nexhat Ibrahimi, Po aty, f. 82-83
. Ebu Hamid el-Gazali, Po aty, f. 16
. Abdurrahman Bedevi (1917-2002), filozof egjiptian
. Prof. Abdurrahman Bedevi, Muel-lefatu el-Gazali (Veprat e Gazaliut), 1961
. Dr. Hasan Ibrahim Hasan, Tarihu el-Islam, aty përmend që Gazali është autor i 228 veprave, f. 533
. H. Bekir Karlığa, Gazzali-Eserleri, TDV.
. En-Nevevi (1233-1277) i njohur si Imam Nevevi, ishte mbledhës dhe komentues i njohur i hadithit.
. Ibn Es-Salah (1181-1245), ishte specialist në fushën e haditheve dhe autor i librit “Prezantimi në Shkencat e Haditheve”.
. Ibn Haxher el Askalani (1372-1449) i njohur si Shejh’ul-Islam, ishte një dijetar i madh, i cili shkroi 50 punime në hadithe, tefsire, biografi, poezi dhe jurispudencën Shafi.
. Muhammed el-Gazali, Mekasidu el-felasifeh, f. 385.
. Ibn Ruzhd (1126-1198) lindi në Kordobë dhe vdiq në Marrakesh. Njëri prej filozofëve më të mëdhenj botërorë dhe islam.
. Dr. Abdurrahman el-Bedevi, Muel-lefatu el-Gazali, f. 202-204.
. Ebu Hamid el-Gazali, Shpëtuesi prej humbjes (El-Munkidhu min ed-dalal), përktheu Oldian Kaderja, Durrës 2018.
. Shemsud-din edh-Dhehebi (1274-1349) i njohur si edh-Dhehebij. U shqua në shumë shkenca e në veçanti në kiraet (mënyrat e leximit të Kur’anit) dhe hadith.
. Taxhuddin es-Subki (1327-1370) i përket një familjeje të madhe Es-Subki, anëtarët e të cilës ishin të famshëm, jo vetëm për shkak të dijes dhe pozitave të tyre të larta si kadinj, myftinj, profesorë, predikues apo shkrimtarë, por edhe për shkak të cilësive të tyre të larta personale.
. Shihabuddin es-Suhreverdi (1145-1234), ishte sufi i njohur. Vepra e tij më e madhe nga tesavvufi është: “Avarifu el-Mearifi” (Dhuratat e njohjes).
. Muhjiddin b. el-Arabi (1165-1240), ishte njëri prej mendimtarëve më të njohur të tesavvufit. Përveç veprave nga fusha e sufizmit, ka shkruar edhe tefsirin e njohur të Kur’anit. Ka titullin e nderit “Shejhu es-sufijjeti”.
. Hammer (1774-1856), orientalist austriak. Ka studiuar arabisht, persisht dhe turqisht. Ka shkruar në gjermanisht dhe frëngjisht “Historia e shtetit Osman”.
. Barbier (1827-1908), orientalist francez.
. De Boer (vdiq në vitin 1942).
. Raymon Lull (1235-1315), orientalist holandez. Misionar i njohur i krishterë. Ka vepruar në Afrikë.
. Dekart (1597-1650), filozof francez. Njëri prej bartësve të krishterë të mendimit modern evropian.
. Emanuel Kant (1724–1804), filozof gjerman. Vepra e tij “Kritikë e arsyes së kulluar” shënon pikë-kthesën qendrore në historinë e filozofisë dhe fillimin e filozofisë moderne.
. Leibniz (1646-1716), filozof gjerman.
Shto koment